Module 1.

Identificatie en catalogisering van immaterieel cultureel erfgoed in plattelandsgebieden

Wanneer het woord erfgoed ter sprake komt, denken we veelal in eerste instantie aan historische gebouwen die in de loop der tijd een symbolische betekenis en culturele waarde voor de mensheid hebben gekregen. Of we denken aan kunstwerken, archeologische vondsten, musea en andere waardevolle materiële elementen. Maar soms zien we de uitingen, festivals, tradities of kennis over het hoofd die ook deel uitmaken van het culturele erfgoed van een samenleving.

Deze module introduceert immaterieel cultureel erfgoed (ICE) op basis van het UNESCO-verdrag (2003) en benadrukt het belang ervan voor de identiteit en culturele continuïteit in plattelandsgebieden. In de module worden ICE-categorieën, participatieve technieken voor identificatie en catalogisering en ethische principes voor het behoud ervan gepresenteerd en hedendaagse uitdagingen besproken, samen met valorisatiestrategieën zoals erfgoededucatie en gemeenschapsgericht toerisme. Ten slotte worden zelfbeoordelingsinstrumenten voorgesteld om kritische reflectie en lokale empowerment te bevorderen. De case study van het Ecomuseum van Corvo illustreert het verband tussen herinnering, territorium en participatie.

Fig. 1. De traditie van kantklossen in Peniche, Portugal. Bron: HIGHRES-archief.

 

Hoofdstukken

Inleiding

Deze module nodigt uit tot reflectie over het immaterieel cultureel erfgoed (ICE) dat in gemeenschappen aanwezig is. Het benadrukt het belang van het luisteren naar, en het in kaart brengen en waarderen van levende culturele praktijken in landelijke contexten. Het doel is om praktische en kritische vaardigheden te ontwikkelen om op te treden als cultureel bemiddelaar en mobilisator, waarbij lokale kennis wordt erkend en de banden binnen de gemeenschap worden versterkt.

Immaterieel cultureel erfgoed

Dit hoofdstuk presenteert het concept van ICE volgens UNESCO, met de nadruk op collectief erkende praktijken en kennis. Het benadrukt dat het behoud verder gaat dan technische documentatie, dat dit ook intergenerationele overdracht en aanpassing vereist. Het waardeert de rol van luisteren, dialoog en collectieve actie bij het behoud van culturele diversiteit.

Soorten immaterieel cultureel erfgoed

In dit deel worden de vijf belangrijkste categorieën van ICE die door UNESCO zijn vastgesteld besproken: mondelinge tradities, artistieke uitingen, sociale praktijken, kennis over de natuur en traditionele ambachten. Er wordt benadrukt hoe deze categorieën vaak in de praktijk met elkaar verweven zijn en moeten worden erkend op basis van het perspectief van de gemeenschap.

Technieken voor identificatie en catalogiseren

Dit hoofdstuk presenteert participatieve methoden voor het in kaart brengen en documenteren van ICE in plattelandsgebieden, zoals interviews, emotionele mapping en gezamenlijke inventarisaties. Het pleit voor een ethische, contextgevoelige aanpak, waarbij de betrokkenheid van de gemeenschap en de erkenning van lokale kennis voorop staan.

Ethiek, culturele rechten en intellectueel eigendom

Dit hoofdstuk gaat over de fundamentele ethische principes bij het documenteren van immaterieel cultureel erfgoed (ICE), met de nadruk op geïnformeerde toestemming, gemeenschapsovereenkomsten en het bevorderen van lokale autonomie. Het benadrukt het belang van het beschermen van collectieve culturele rechten, gedeeld intellectueel eigendom en digitale rechten in digitale omgevingen, en onderzoekt ook hoe storytelling, wanneer het ethisch en gevoelig wordt gebruikt, het behoud van ICE kan versterken.

Het waarderen van ICE en hedendaagse uitdagingen

In dit hoofdstuk wordt besproken hoe ICE kan worden versterkt door middel van onderwijs, duurzaam toerisme, cultuurbeleid en digitale technologieën. Het belicht uitdagingen zoals de leegloop van het platteland en het wegvallen van de overdracht tussen generaties, en stelt gemeenschapsgerichte strategieën voor die zijn gebaseerd op dialoog en collectieve actie.

Case Studies

Het Ecomuseum van Corvo is een initiatief dat participatieve bescherming van ICE bevordert op het meest geïsoleerde eiland van de Azoren. Het brengt lokale kennis in kaart en organiseert gemeenschapsactiviteiten, waarbij het gebied en de bewoners worden gewaardeerd als beheerders van hun eigen cultuur, in overeenstemming met de principes van de sociomuseologie.

Ecomuseum van Corvo (Portugal)

Het Ecomuseum van Corvo, gelegen op het kleinste en meest afgelegen eiland van de Azoren, is een initiatief dat zich richt op het waarderen van ICE, ontstaan uit de wens om traditionele levenswijzen te behouden en door te geven in het licht van ontvolking en de druk van globalisering.

Het Ecomuseum brengt in samenwerking met de lokale gemeenschap kennis en praktijken zoals ambachtelijke visserij, broodbakken en mondelinge tradities met betrekking tot de zee en landbouw in kaart. Het organiseert ook tentoonstellingen, rondleidingen, dialoogcirkels en milieuacties die de band tussen ICE en het landschap van het eiland versterken. Storytelling maakt deel uit van de activiteiten van het Ecomuseum; bewoners delen hun ervaringen, kennis en herinneringen in de eerste persoon, waardoor de band tussen verleden, heden en toekomst wordt versterkt.

Het is een museum zonder muren, waar het grondgebied de collectie vormt en de bewoners de ware curatoren van hun eigen cultuur zijn (Ecoheritage, 2024). Dit perspectief sluit aan bij de principes van de sociomuseologie, namelijk erkenning van het museum als een instrument voor sociale transformatie en gemeenschapsdialoog (Primo & Moutinho, 2020).

Zelfbeoordelingsinstrumenten

Vragen voor zelfreflectie

Q1

Wat kenmerkt het immaterieel cultureel erfgoed in uw gemeenschap?

Q2

Welke levende culturele praktijken bestaan er in uw gemeenschap?

Q3

Wie zijn de kennisdragers in uw omgeving?

Q4

Hoe zou u kunnen beginnen met het in kaart brengen van lokaal immaterieel cultureel erfgoed?

Q5

Hoe kan het gebruik van verhalen en vertellingen de erkenning en waardering van ICE in uw gemeenschap versterken?

Q6

Met welke ethische overwegingen moet rekening worden gehouden bij het documenteren van een traditie?

Q7

Wat doet uw gemeenschap al – of wat zou zij kunnen doen – om haar culturele praktijken te behouden?

Q8

Hoe kunnen verschillende generaties worden betrokken bij het erkennen en waarderen van ICE?

Q9

Welke lokale middelen (scholen, verenigingen, openbare ruimtes) kunnen een participatieve inventarisatie ondersteunen?

Q10

Hoe kan ICE een rol spelen bij lokale uitdagingen (werkloosheid, migratie, verlies van identiteit)?

Zelfevaluatietest

Referenties

Council of Europe. (1992). European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage (Revised). European Treaty Series, 143.

Council of Europe. (2005). Faro Convention on the Value of Cultural Heritage for Society.

EcoHeritage. (2024). EcoHeritage Project. EcoHeritage Project.

European Union. (2019). Directive (EU) 2019/790 of the European Parliament and of the Council of 17 April 2019 on copyright and related rights in the Digital Single Market and amending Directives 96/9/EC and 2001/29/EC.

Florêncio, S. R. R., Bezerra, J. I. M., Clerot, P., Cavalcante, I. M. P., Silva, J. de S., Long, L., Krohn, E. C. R., Silva, A. P., Medeiros, M. da G., & Dutra, M. V. de M. (2016). Educação Patrimonial: Inventários Participativos. IPHAN/MEC.

Florêncio, S. R. R., Clerot, P., Bezerra, J., & Ramassote, R. (2014). Educação Patrimonial: Histórico, conceitos e processos. Iphan.

Freire, P. (2005). Pedagogy of the oppressed: 30th Anniversary Edition (M. B. Ramos, Trad.; 30th anniversary edition). Bloomsbury Publishing.

Horta, M. de L. P., Grunberg, E., & Monteiro, A. Q. (1999). Guia Básico de Educação Patrimonial. IPHAN.

Primo, J., & Moutinho, M. (2020). Referências teóricas da Sociomuseologia. In J. Primo & M. Moutinho, Introdução à Sociomuseologia (p. 17–34). Lusófona.

Sou, G., Carvalho, J., Cidade, N., & Nico, M. E. (2022). A New Method to Bridge New Materialism and Emotional Mapping: Spatio-Emotional Experiences in Disaster-Affected Brazilian Favelas. The Qualitative Report, 27(11), 2432–2445.

UNESCO. (2003). Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage.

UNESCO. (2024). Capacity-building materials repository. UNESCO Intangible Cultural Heritage.

 

Aanvullende bronnen

ich.unesco.org/en/home

ijih.org

ichngoforum.org

Ga naar de inhoud